Jak od 1 lipca 2022 r. dokonywać potrąceń ze świadczeń wypłacanych pracownikowi – przykłady liczbowe, zestawienia

Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy ochronie przed potrąceniami podlegają nie tylko wynagrodzenie zasadnicze, ale także dodatkowe składniki wynagrodzenia – zarówno o charakterze obowiązkowym, jak i dobrowolnym, m.in. premie, dodatki, nagrody. Chronione są również inne świadczenia o charakterze finansowym, niebędące wynagrodzeniem za pracę w ścisłym znaczeniu, jednak pozostające w związku ze stosunkiem pracy, m.in.:

• ekwiwalent za niewykorzystany urlop wypoczynkowy,
• nagroda jubileuszowa,
• odprawa emerytalna,
• odprawa rentowa,
• odprawa pieniężna w związku z rozwiązaniem umowy o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy,
• odszkodowanie za skrócenie okresu wypowiedzenia,
• odszkodowanie za rozwiązanie umowy o pracę z naruszeniem prawa,
• wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy spowodowanej chorobą,
• wynagrodzenie urlopowe.

Zatem egzekucją można objąć nie tylko wynagrodzenie za wykonaną pracę, ale również wszelkie inne pieniężne składniki dodatkowe, jakie otrzymuje pracownik. Należy jedynie rozstrzygnąć, które z nich podlegają ochronie (na zasadach omówionych wyżej), a które są z niej wyłączone. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje pewne ograniczenia w dokonywaniu egzekucji, wskazując na konkretne przedmioty, prawa i świadczenia, z których nie wolno potrącać żadnych wierzytelności.

Sumy i świadczenia w naturze, przyznane z przeznaczeniem na pokrycie wydatków lub wyjazdów w sprawach służbowych (art. 831 § 1 pkt 1 kpc), nie podlegają egzekucji. Oznacza to, że nie można dokonać potrąceń z należności i diet wypłaconych pracownikowi odbywającemu podróż służbową na polecenie przełożonego, z tym zastrzeżeniem, że w aktualnym stanie prawnym, gdy prowadzona jest egzekucja świadczeń alimentacyjnych, wówczas podlega jej 50% kwot diet.

Potrącenia z ekwiwalentów dla pracownika Nie można zająć świadczeń, których celem jest zrekompensowanie pracownikowi poniesionych przez niego wcześniej wydatków. Chodzi tu m.in. o:

• ekwiwalenty za pranie i konserwację obuwia i odzieży roboczej, za używanie własnej odzieży i obuwia roboczego,
• ekwiwalenty za używanie przez pracownika własnych narzędzi, materiałów lub sprzętu na potrzeby pracodawcy,
• ryczałty za używanie przez pracownika samochodu prywatnego do celów służbowych czy też zwroty za przejazdy lokalne według ewidencji przebiegu pojazdu, tzw. kilometrówki.

Sąd Najwyższy w wyroku z 17 lutego 2004 r. (sygn. akt I PK 217/03) stwierdził, że odprawa emerytalna (art. 921 kp) podlega ochronie przed potrąceniami jak wynagrodzenie za pracę. Oznacza to, że dodatkowa wypłata dla pracowników odchodzących na rentę lub emeryturę w postaci jednomiesięcznej odprawy z tego tytułu jest chroniona tak jak wynagrodzenie za pracę. Nie zmienia to jednak faktu, że jeśli pracownik w jednym miesiącu otrzymuje pensję i przedmiotową odprawę, wówczas oba te świadczenia trzeba zsumować i od tak ustalonej kwoty dokonać potrącenia, stosując (jedną) kwotę wolną od potrąceń.

Świadczenie to nie jest wynagrodzeniem w ścisłym znaczeniu, ale podlega ochronie przed potrąceniem na zasadach wynikających z art. 87 kp. Znajduje to potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, z którego wynika, że wynagrodzenie za pracę w kwestii potrąceń (zgodnie z art. 87–91 kp) należy rozumieć szeroko, uznając za jego składniki również kwoty odpraw pieniężnych, ekwiwalentów za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, nagród jubileuszowych, odpraw emerytalno-rentowych i odszkodowań (wyrok Sądu Najwyższego z 12 maja 2005 r., sygn. akt I PK 248/04 oraz z 17 lutego 2004 r., sygn. akt I PK 217/03).

W przypadku gdy sąd pracy przyzna byłemu pracownikowi odszkodowanie w związku z nieuzasadnionym wypowiedzeniem mu umowy o pracę, któremu do dnia rozwiązania umowy o pracę pracodawca potrącał część pensji w ramach zajęcia komorniczego (np. niealimentacyjnego), przed wypłatą odszkodowania należy upewnić się, czy długi zostały spłacone.

W przypadku gdy pracownik nie spłacił długów, pracodawca powinien dokonać potrącenia na podstawie tytułu egzekucyjnego z zasądzonego przez sąd odszkodowania. Należności wynikające z tytułu egzekucyjnego na zaspokojenie innych świadczeń niż alimentacyjne, po dokonaniu odliczeń (składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, zaliczka na podatek dochodowy), podlegają ochronie do wysokości 1/2 wynagrodzenia z zastrzeżeniem, że wolna od potrąceń pozostanie kwota netto minimalnego wynagrodzenia za pracę. Należy bowiem pamiętać, że przez wynagrodzenie rozumie się wszystkie przypadające pracownikowi z tytułu wykonanej pracy stałe i ruchome składniki. Do wynagrodzenia wlicza się również wypłaty za prace wykonane dodatkowo, różnego rodzaju nagrody oraz wszelkie inne dochody, jakie pracownik uzyskuje w związku z pozostawaniem w stosunku pracy, niebędące wynagrodzeniem w ścisłym tego słowa znaczeniu, np.: odprawę emerytalną, nagrody jubileuszowe, ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. A tak szeroko rozumiane wynagrodzenie, jako świadczenie wynikające ze stosunku pracy, podlega szczególnej ochronie.

Powyższy pogląd utrzymuje się w orzecznictwie sądowym, jak również w doktrynie, co oznacza, że do innych świadczeń, takich jak np. odprawa czy odszkodowanie, mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy o ochronie wynagrodzenia za pracę, a więc również przepisy dotyczące dopuszczalności dokonywania potrąceń z wynagrodzenia. Jak wynika z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 12 maja 2005 r. (sygn. akt I PR 248/04, OSNP 2006/1–2/12), zarówno wynagrodzenie za pracę, jak i odszkodowanie są świadczeniami ze stosunku pracy o charakterze pieniężnym. Odszkodowanie pełni funkcję podobną jak wynagrodzenie za pracę, a mianowicie zapewnia pracownikowi środki na utrzymanie i zaspokojenie innych potrzeb. Jak stwierdził sąd, wynagrodzenie za pracę „jest w istocie zbiorczą nazwą dla rozmaitych wypłat dokonywanych przez pracodawcę na rzecz pracownika (…). Można więc przyjąć, że odszkodowanie z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę ze względów funkcjonalnych i aksjologicznych powinno być w zakresie ochrony traktowane jak wynagrodzenie, które pracownik otrzymałby, gdyby nie został w sposób bezprawny pozbawiony możliwości wykonywania pracy”. Powstaje więc pytanie: jak w praktyce pracodawca powinien dokonać potrącenia z odszkodowania? Ponieważ w czasie pomiędzy ustaniem stosunku pracy a ogłoszeniem wyroku przez sąd były pracownik mógł spłacić swój dług w całości bądź komornik mógł wyegzekwować dług w inny sposób, np. przez zajęcie rachunku bankowego dłużnika, pracodawca powinien skontaktować się z komornikiem w celu ustalenia bieżącej wysokości długu. Po potwierdzeniu, że dług nie został spłacony, pracodawca dokonuje potrącenia z odszkodowania na zasadach ogólnych.

Pracownicy, którzy mają zajęcie komornicze alimentacyjne i inne niż świadczenie alimentacyjne, a jednocześnie jest im wypłacane dodatkowe wynagrodzenie roczne, muszą liczyć się z tym, że z tego dodatkowego wynagrodzenia potrącenie będzie dokonane nawet w całości. Trzynastka, jako świadczenie o charakterze finansowym, związane ze stosunkiem pracy, również podlega ochronie, ale może być w pełni przeznaczona na pokrycie należności alimentacyjnych. Natomiast w przypadku zajęcia niealimentacyjnego podlega ochronie tak jak inne składniki wynagrodzenia. Nagroda z zakładowego funduszu nagród, dodatkowe wynagrodzenie roczne (tzw. trzynastka) oraz należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej podlegają egzekucji na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych do pełnej wysokości.

Oznacza to, że w przypadku trzynastki nie ma ograniczenia do 3/5 jej wysokości przy potrącaniu zaległych alimentów. W pełni może być ona przeznaczona na pokrycie należności alimentacyjnych. Natomiast w przypadku należności innych niż alimentacyjne potrąceń dokonuje się na zasadach ogólnych, tj. z uwzględnieniem granic potrąceń oraz kwoty wolnej.

Świadczenia pieniężne z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie są składnikami wynagrodzenia za pracę, ale są to niewątpliwie świadczenia związane ze stosunkiem pracy. Wypłaty socjalne nie mieszczą się jednak w pojęciu należności pracowniczych, a to oznacza, że nie mogą być potrącane na takich samych zasadach jak pensja. Ochrona przed potrąceniami, wynikająca z Kodeksu pracy, w zasadzie dotyczy tylko wynagrodzenia w rozumieniu przepisów prawa pracy.

Mimo że przewidziane w Kodeksie postępowania cywilnego potrącenia z wynagrodzenia dotyczą wynagrodzenia w szerszym tego słowa znaczeniu, według Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej świadczenia z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie mają charakteru wynagrodzenia, nie stanowią ekwiwalentu za wykonaną pracę, nie zależą od wyników pracy. Świadczenie z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie jest wynagrodzeniem za pracę w rozumieniu Kodeksu pracy i nie podlega zajęciu w myśl przepisów art. 881 kpc (stanowisko MPiPS z 21 czerwca 2011 r.).

W związku z tym, że świadczenia socjalne nie są wynagrodzeniem za pracę, oznacza to, że w ocenie wielu praktyków nie podlegają one ochronie przed egzekucją właściwą dla płacy pracowniczej (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 17 lutego 2004 r., sygn. akt I PK 217/03, OSNP 2004/24/419). W konsekwencji nie mają do nich zastosowania ograniczenia w potrąceniach, przewidziane w art. 87–91 kp. Komornik, dysponując prawomocnym tytułem egzekucyjnym może więc zażądać przekazania danego świadczenia socjalnego w całości na poczet długu. Powstaje zatem kolejna kontrowersja wokół potrąceń, których miałby dokonywać pracodawca.

Przykłady z praktyki pracodawców wskazują, że istnieją trzy różne metody dokonywania oceny, czy świadczenia pieniężne z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych podlegają zajęciu:

1) potrąca się całość świadczeń i przekazuje 100% kwoty do komornika,

2) nie dokonuje się potrąceń ze świadczeń,

3) dokonuje się co prawda potrąceń, ale z zachowaniem granicy potrąceń, odpowiednio 50 lub 60%.

Żadne z tych stanowisk do końca nie może być zakwestionowane, gdyż stanowiska organów są w tym zakresie niejednoznaczne. Wydaje się jednak, że pracodawca nie powinien dokonywać potrąceń ze świadczeń pochodzących z funduszu socjalnego, z uwagi na charakter tych świadczeń i przeznaczenie tego funduszu. Świadczenia socjalne – chociaż stanowią przychody ze stosunku pracy – nie są wynagrodzeniem za pracę. Mają – jak sama nazwa wskazuje – charakter socjalny, tj. powinny służyć wsparciu pracowników znajdujących się w trudniejszej sytuacji materialnej. Stąd zasadniczym kryterium przyznawania świadczeń z funduszu socjalnego jest kryterium socjalne, tj. stan majątkowy pracownika, sytuacja rodzinna, zdrowotna itp.

W przypadku jednak gdy tytuł wykonawczy obejmuje nie tylko pensję za pracę i pozostałe należności związane ze stosunkiem pracy, ale również inne wierzytelności przysługujące pracownikowi wobec pracodawcy, pracodawca będzie zobowiązany dokonać takich potrąceń. Inaczej wygląda to u pracodawców, którzy w ramach prowadzenia działalności socjalnej przyznają pracownikom różnego rodzaju świadczenia ze środków własnych, np. dofinansowanie do wypoczynku (m.in. świadczenia urlopowe). Podlegają one wówczas zajęciu w całości i nie powinno do nich rozszerzać się interpretacji, która pozwala nie dokonywać potrąceń ze świadczeń finansowanych z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.

Dla pełnego zobrazowania różnic w tym zakresie prezentujemy zasadniczą część stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w tej sprawie. Departament Prawa Pracy MPiPS, uwzględniając stanowisko przedstawione przez Ministerstwo Sprawiedliwości, 21 czerwca 2011 r. wyjaśnił, że: „Ustawa (…) o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (…) nie reguluje zasad postępowania z przyznanymi pracownikowi świadczeniami socjalnymi w przypadku prowadzenia egzekucji z jego wynagrodzenia i innych świadczeń otrzymywanych od pracodawcy. W myśl zasady określonej w art. 12 ust. 2 tej ustawy, środki zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie podlegają egzekucji, z wyjątkiem przypadków gdy egzekucja jest prowadzona w związku ze zobowiązaniami Funduszu. Podkreślić należy, że świadczenia socjalne nie mają charakteru wynagrodzenia, a zatem należności ze stosunku pracy. Pomoc socjalna ma bowiem charakter uznaniowy ze względu na obowiązek stosowania przy jej przyznawaniu pozawynagrodzeniowych, wyłącznie socjalnych kryteriów, zawartych w art. 8 ust. 1 ustawy o ZFŚS. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, na podstawie których jest prowadzona egzekucja z wynagrodzenia za pracę, bliżej nie określają pojęcia wynagrodzenia za pracę. Podstawowym kryterium decydującym o zaliczeniu określonego świadczenia do świadczeń objętych zajęciem na podstawie art. 881 kpc jest jego powiązanie ze stosunkiem pracy”.

Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości, właściwego do zajmowania stanowiska w sprawie stosowania przepisów kpc, należności wymienione w art. 881 § 2 kpc „nie mają charakteru socjalnego. Przemawia to za tym, że świadczenia socjalne nie powinny być traktowane jako świadczenia związane ze stosunkiem pracy w rozumieniu ww. przepisów kpc. Nie stanowią one bowiem ekwiwalentu za wykonaną pracę, nie zależą od wyników pracy, jak np. udział w zyskach pracodawcy. Zgodnie bowiem z podstawową zasadą przyznawania świadczeń z ZFŚS, określoną w art. 8 ust. 1 ustawy o ZFŚS, przyznawanie i wysokość ulgowych usług i świadczeń z tego Funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej, czyli kryteriów o wyłącznie socjalnym, pozapłacowym charakterze. Oznacza to, że świadczenia finansowane z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych stanowią pomoc socjalną dla pracownika i jego rodziny, a co za tym idzie – nie powinny być traktowane jako składnik wynagrodzenia w rozumieniu art. 881 § 2 kpc. Biorąc pod uwagę powyższe regulacje, w opinii Ministerstwa Sprawiedliwości należałoby uznać, że egzekucja z wynagrodzenia za pracę prowadzona na podstawie przepisów art. 880–888 kpc nie obejmuje świadczeń przyznawanych pracownikom z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. Natomiast zasady prowadzenia egzekucji administracyjnej określają przepisy ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (...). Zajmowanie stanowiska odnośnie do stosowania omawianych przepisów należy do właściwości Ministerstwa Finansów”.

Z kolei w odpowiedzi podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości z 20 marca 2012 r. na interpelację poselską nr 1952 w sprawie interpretacji art. 12 ustawy o ZFŚS podkreślono, iż: „Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z 4 marca 1994 r. środki funduszu przeznaczone są na finansowanie działalności socjalnej organizowanej na rzecz osób uprawnionych do korzystania z funduszu, na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych oraz na tworzenie zakładowych żłobków, przedszkoli oraz innych form wychowania przedszkolnego. Świadczenia te stanowią pomoc socjalną dla pracownika i jego rodziny. Ponadto świadczenia, o których mowa w ustawie z 4 marca 1994 r., nie mogą być traktowane jako powiązane ze stosunkiem pracy, albowiem nie stanowią ekwiwalentu za wykonaną pracę, nie zależą od wyników pracy, jak np. udział w zyskach zakładu pracy. Co za tym idzie, nie mogą być uznane za składnik wynagrodzenia za pracę w ujęciu art. 881 § 2 kpc.

 Należy zatem przyjąć, że wierzytelności przysługujące pracownikowi z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, w tym także świadczenia rzeczowe, nie podlegają egzekucji z wynagrodzenia za pracę (art. 880 i nast. kpc). Do egzekucji tych wierzytelności konieczne jest zajęcie przez komornika wierzytelności przysługującej pracownikowi wobec pracodawcy w trybie art. 895 i nast. kpc. W tym samym trybie prowadzona jest egzekucja wierzytelności, której przedmiotem jest świadczenie rzeczowe przyznane z funduszu”.

Odmienne w tej sprawie stanowisko prezentuje Krajowa Rada Komornicza w wyjaśnieniu z 12 września 2011 r. (KRK/IV/2439/11): „W ocenie Krajowej Rady Komorniczej brak jest podstaw do przyjęcia wyłączenia świadczeń uzyskiwanych przez dłużnika z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych spod egzekucji sądowej. Składniki majątku dłużnika, które nie podlegają egzekucji, określone zostały w przepisach art. 829 i art. 831 kpc. Wśród wskazanych wyłączeń brak jest odniesienia do środków z ZFŚS”.

Należy się zgodzić, że podstawowym kryterium decydującym o zaliczeniu określonego świadczenia do świadczeń objętych zajęciem na podstawie art. 991 kpc jest jego powiązanie ze stosunkiem pracy. Nie ma też wątpliwości, że świadczenia z ZFŚS pozostają w związku ze stosunkiem pracy, skoro wypłacane są pracownikowi przez pracodawcę. Nadto, zgodnie z treścią art. 882 § 1 pkt 1 kpc, dokonując zajęcia wynagrodzenia za płacę, komornik wzywa pracodawcę, aby w ciągu tygodnia przedstawił za okres 3 miesięcy poprzedzających zajęcie, za każdy miesiąc oddzielnie, zestawienie periodycznego wynagrodzenia dłużnika za pracę oraz oddzielnie jego dochodu z wszelkich innych tytułów. Gdyby zajęciu podlegać miało wyłącznie wynagrodzenie za pracę (kwota określona w umowie za pracę i będąca ekwiwalentem za wykonaną pracę), brak byłoby potrzeby wskazywania komornikowi innych źródeł dochodu dłużnika.

„Należy również mieć na uwadze, że prowadząc egzekucję z wynagrodzenia za pracę lub z rachunku bankowego dłużnika, w rzeczywistości komornik prowadzi egzekucję z wierzytelności przysługujących dłużnikowi w stosunku do określonych podmiotów (pracodawcy, banku). Nawet przy założeniu, że świadczenie z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie pozostaje w związku z pracą i brak podstaw do prowadzenia egzekucji z tych świadczeń według przepisów art. 880 i nast. kpc, nie może to oznaczać zwolnienia tych świadczeń spod egzekucji. Wówczas bowiem egzekucja prowadzona musiałaby być w oparciu o przepisy art. 895 i nast. kpc, tj. w stosunku do wierzytelności przysługującej dłużnikowi. W tym stanie, w ocenie Krajowej Rady Komorniczej przyjąć należy, że obecnie obowiązujące przepisy nie przewidują zwolnienia wskazanego źródła przychodu od egzekucji. Całkowite wyłączenie spod egzekucji świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych wymagałoby w tym stanie zmiany przepisów”.

W praktyce więc do egzekucji świadczeń z ZFŚS konieczne jest zajęcie przez komornika wierzytelności przysługującej pracownikowi wobec pracodawcy w trybie art. 895 i następnych kpc, czyli na podstawie przepisów o egzekucji innych wierzytelności. W tym samym trybie prowadzona jest egzekucja wierzytelności, której przedmiotem jest świadczenie rzeczowe przyznane z ZFŚS.

W konsekwencji, jeśli dany tytuł wykonawczy będzie zawierał informację o objęciu egzekucją nie tylko wynagrodzenia za pracę i pozostałych należności związanych ze stosunkiem pracy, ale również innych wierzytelności przysługujących pracownikowi wobec zakładu pracy, to pracodawca powinien dokonać egzekucji zgodnie z otrzymanym tytułem wykonawczym. W przypadku gdy nie będzie takiego zapisu, powinien podjąć decyzję, w jaki sposób egzekucja zostanie zrealizowana.

Potrącenia z wybranych świadczeń pracowniczych