Jak w 2022 roku właściwie dokonywać potrąceń z umów cywilnoprawnych

Od 1 stycznia 2019 r. do Kodeksu postępowania cywilnego dodano art. 833 § 2¹, w myśl którego przepisy art. 87 i art. 87¹ kp stosuje się odpowiednio do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną.

Jak czytamy w uzasadnieniu do ustawy z 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych, która wprowadziła wspomnianą modyfikację: „W nowym art. 833 § 2¹ kpc zakres stosowania art. 87 i art. 87¹ Kodeksu pracy uzupełniono również o świadczenia powtarzające się, które stanowią jedyne źródło dochodu dłużnika. Ma to na celu wyeliminowanie wątpliwości interpretacyjnych mogących powstawać na gruncie dotychczasowego art. 833 § 2 kpc, w zakresie ustalenia czy wynagrodzenie otrzymywane przez dłużnika zatrudnionego na podstawie umowy cywilnoprawnej można uznać za świadczenie powtarzające się, „którego celem jest zapewnienie utrzymania”. Nie ma bowiem wątpliwości, że osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych, choć stanowią niemały odsetek zatrudnionych, z punktu widzenia uprawnień pracowniczych i tak są w znacznie gorszej sytuacji niż osoby zatrudnione na umowę o pracę. Tym samym w zakresie zapewnienia im minimum egzystencji i ochrony przed egzekucją należało w sposób jednoznaczny zrównać je z osobami mającymi status pracowników w rozumieniu Kodeksu pracy”.

Oznacza to, że przy potrąceniach dokonywanych z wynagrodzenia za pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej spełniającego warunki wskazane w art. 833 § 2¹ kpc trzeba przestrzegać ograniczeń wynikających z Kodeksu pracy.

Reasumując, aby w stosunku do wynagrodzenia z umowy cywilnej (np. umowy zlecenia) można było stosować ograniczenia w egzekucji, muszą zostać spełnione łącznie dwa warunki:

1) powinno ono stanowić świadczenia powtarzające się, tzn. pobierane okresowo w regularnych odstępach czasu, jednak bez względu na częstotliwość wypłat – co miesiąc, kwartał czy raz w roku,

2) jego celem powinno być zapewnienie utrzymania albo powinno ono stanowić jedyne źródło dochodu.

Jeśli wynagrodzenie za realizację umowy cywilnoprawnej nie spełnia ww. warunków, wówczas podlega egzekucji w całości, chyba że organ egzekucyjny postanowi inaczej.

W kwestii tego, jak rozumieć pojęcie „świadczenia powtarzające się” w kontekście art. 833 kpc, wypowiedział się m.in. Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 13 lutego 2014 r. (sygn. I ACa 1057/13), w którym stwierdzono, że:

• nie ma wątpliwości, że do świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania, zalicza się również wynagrodzenia wypłacane na podstawie umów cywilnoprawnych (jak np. na podstawie umowy najmu);
• w doktrynie podkreśla się, że pojęciu świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania, należy nadawać szerokie znaczenie;
• zakwalifikowanie danego świadczenia do wymienionej grupy świadczeń zależy wyłącznie od ustalenia, czy świadczenie to ma charakter periodyczny (powtarzający się) oraz czy spełnia cel wyżej wskazany;
• należnościami powtarzającymi się są świadczenia wypłacane dłużnikowi okresowo w powtarzających się odstępach czasu.

Jeżeli organ egzekucyjny powoła się w zawiadomieniu o zajęciu wynagrodzenia za pracę na konkretny przepis (komornik na art. 881 § 2 kpc, a np. dyrektor ZUS na art. 1a pkt 17 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji), rozszerzający na potrzeby egzekucji definicję wynagrodzenia, wówczas egzekucją objęte zostaną również wynagrodzenia za prace zlecone (art. 881 § 2 kpc) oraz wynagrodzenia związane z pracą wykonywaną przez zobowiązanego na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli z tego tytułu zobowiązany otrzymuje okresowe świadczenia pieniężne (art. 1a pkt 17 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji). Przepisy te adresowane są do organów egzekucyjnych, więc w celu właściwego zastosowania przez pracodawców/zleceniodawców powinny być w zawiadomieniu przytoczone w sposób czytelny. W przypadku wątpliwości, np. co do zakresu i wysokości zajęcia czy kolejności dokonywania zajęć, należy bezzwłocznie powiadomić o tym organ egzekucyjny.

Pracodawca/zleceniodawca jest zobowiązany do właściwego stosowania postanowień egzekucyjnych, a także do zawiadamiania komornika o szczególnych okolicznościach związanych z daną osobą. Natomiast organ egzekucyjny ma wyraźnie określić źródła potrącenia, ich wysokość, a także ewentualne ograniczenia.

Potrącenia z umów cywilnoprawnych – granice potrąceń

Wyznaczając górny pułap potrąceń dokonywanych z wynagrodzenia za pracę świadczonej w ramach umowy cywilnoprawnej, spełniającego warunki wskazane w art. 833 § 2¹ kpc, trzeba pamiętać, że wynosi on:

• w razie egzekucji świadczeń alimentacyjnych – 3/5 wynagrodzenia,
• w przypadku egzekucji innych należności lub potrącania zaliczek pieniężnych 1/2 wynagrodzenia,
• przy zbiegu potrąceń z różnych tytułów dotyczących egzekucji na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne oraz zaliczek pieniężnych – do wysokości 1/2 wynagrodzenia, a łącznie z potrąceniami należności alimentacyjnych – do 3/5 wynagrodzenia.

W opinii Ministerstwa Sprawiedliwości, w stosunku do wykonawców zlecenia, trzeba stosować kwotę wolną od potrąceń:

• w wysokości ustawowej minimalnej płacy aktualnie należnej pracownikom (oczywiście przy założeniu, że są spełnione przesłanki zapisane w art. 833 § 2¹ kpc);
• proporcjonalnie obniżoną w przypadku zleceniobiorców pracujących przez część miesiąca – w takim przypadku obniżenia należy dokonywać analogicznie jak przy zatrudnieniu pracownika na część etatu – zgodnie z art. 87¹ § 2 kp.

Uwzględniając powyższe wyjaśnienia, w 2022 roku kwota wolna od potrąceń w przypadku wynagrodzenia z umów zlecenia, które zalicza się do świadczeń powtarzających się i których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu, jest kwota 3.010 zł (pomniejszona proporcjonalnie do liczby przepracowanych godzin w danym miesiącu), po odliczeniu składek ZUS i podatku, a także wpłat dokonywanych do PPK, jeżeli zatrudniony nie zrezygnował z ich dokonywania.

Dalej przedstawiony jest sposób ustalenia kwot wolnych od potrąceń obowiązujących w okresie od lipca do grudnia 2022 roku dla zleceniobiorców nieobjętych zwolnieniem „zerowy PIT”, niebędących uczestnikami PPK, których wynagrodzenie spełnia warunki określone w art. 833 § 2¹ kpc, w różnych wariantach:

kwota wolna: 3.010 zł brutto, gdy zleceniobiorca objęty jest wszystkimi ubezpieczeniami zusowskimi:

Kwota wolna: 3.010 zł brutto, gdy zleceniobiorca nie przystąpił do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego

Kwota wolna: 3.010 zł brutto, gdy zleceniobiorca objęty jest tylko ubezpieczeniem zdrowotnym

Kwota wolna: 3.010 zł brutto pomniejszona proporcjonalnie do liczby przepracowanych w miesiącu godzin, gdy zleceniobiorca objęty jest wszystkimi ubezpieczeniami zusowskimi (przy założeniu, że zleceniobiorca pracował w lipcu 2022 roku np. 126 godz.)

W sytuacji gdy zleceniodawca otrzyma od komornika zajęcie należności przysługujących wykonawcy zlecenia, a posiada wiedzę, że należności te mają charakter świadczenia wypłacanego okresowo w powtarzających się odstępach czasu i których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowią jedyne źródło dochodu, wówczas powinien podjąć decyzję o zastosowaniu do tych należności górnej granicy potrącenia czy kwoty wolnej od potrąceń w wysokości minimalnej płacy aktualnie przysługującej pracownikom (od 1 stycznia 2022 r. jest to kwota 3.010 zł brutto). Podkreślmy, że w razie nieuzasadnionego przekazania komornikowi przez zleceniodawcę całości wynagrodzenia należnego zleceniobiorcy, temu ostatniemu przysługuje możliwość złożenia wniosku o ograniczenie egzekucji celem wykazania spełnienia przesłanek uzasadniających odpowiednie zastosowanie przepisów Kodeksu pracy do świadczenia otrzymywanego przez niego z tytułu umowy zlecenia.

W razie powstania wątpliwości w kwestii potrąceń dotyczących zleceniobiorców zawsze zaleca się podmiotowi zatrudniającemu kontakt z organem egzekucyjnym, aby uzgodnić z nim zakres i reguły egzekucji.

Jeśli zleceniodawca otrzymuje tytuł egzekucyjny dotyczący umowy zlecenia, wówczas zasadne jest odebranie od zleceniobiorcy oświadczenia stwierdzającego, czy zlecenie służy zapewnieniu utrzymania lub stanowi jedyne źródło dochodu. Z resztą zleceniodawca zwykle wie o tym, czy umowa zlecenia jest jedynym źródłem utrzymania, czy też nie. Ze składanych przez zleceniobiorcę przy zatrudnianiu oświadczeń potrzebnych np. do celów podatkowo-składkowych wynika, czy:

• jest osobą niepracującą, dla której to zlecenie stanowi jedyne źródło przychodu,
• jest emerytem lub rencistą niepracującym i nieprowadzącym działalności gospodarczej,
• jest osobą zatrudnioną przez innego pracodawcę, a jego miesięczne wynagrodzenie jest wyższe od minimalnej płacy (zatrudnioną przez innego pracodawcę niż zleceniodawca),
• jest osobą zatrudnioną przez innego pracodawcę, a jego miesięczne wynagrodzenie jest niższe od minimalnej płacy (zatrudnioną przez innego pracodawcę niż zleceniodawca),
• jest równocześnie ubezpieczony jako osoba wykonująca umowę na podstawie innej umowy cywilnoprawnej,
• jest uczniem szkoły ponadpodstawowej lub studentem i nie ukończył 26 lat,
• pozostaje w rejestrze bezrobotnych,
• wnosi o dodatkowe ubezpieczenie społeczne.

Zauważmy, że coraz częściej komornicy w pismach o zajęciach wierzytelności od razu zastrzegają granice potrąceń, aby skrócić czas postępowania i wykluczyć ewentualne skargi na czynności komornika.

Od 1 stycznia 2017 r. wprowadzona została minimalna stawka godzinowa dla określonych umów cywilnoprawnych (w 2022 roku wynosi ona 19,70 zł brutto). Minimalna stawka godzinowa ma zastosowanie do umów, o których mowa w art. 734 i art. 750 Kodeksu cywilnego, wykonywanych przez przyjmującego zlecenie lub świadczącego usługi na rzecz przedsiębiorcy albo na rzecz innej jednostki organizacyjnej, w ramach prowadzonej przez te podmioty działalności; obejmie także samozatrudnionych, którzy świadczą usługi jednoosobowo.

Stawka godzinowa nie dotyczy umów o dzieło oraz osób wykonujących zlecenie lub świadczących usługi, które same decydują o miejscu i czasie wykonywania pracy i jednocześnie przysługuje im określone wynagrodzenie prowizyjne. Nowa regulacja nie dotyczy także określonych umów opiekuńczych, np. zawieranych w ramach prowadzenia rodzinnego domu pomocy, lub dotyczących opieki nad dzieckiem w pieczy zastępczej czy też opieki nad grupą osób podczas wycieczek trwających dłużej niż jeden dzień.

Wynagrodzenie wynikające z minimalnej stawki godzinowej przysługujące za realizację wskazanych w ustawie umów cywilnoprawnych, podobnie jak wynagrodzenie za pracę, jako wynagrodzenie o charakterze gwarancyjnym i alimentacyjnym, podlega szczególnej ochronie. Ustawa przewiduje zakaz zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia wynikającego z minimalnej stawki godzinowej oraz przeniesienia go na inną osobę. Takie postanowienie stanowi ochronę dochodów zleceniobiorcy oraz zabezpieczenie przed nadużyciami i próbami omijania wprowadzanych regulacji. Co ważne, jeśli kilka osób świadczy usługę wspólnie, każdej z nich przysługuje minimalna stawka godzinowa. Wynagrodzenie wynikające z zastosowania minimalnej stawki godzinowej musi być wypłacane w formie pieniężnej.

Potrącenia z umów cywilnoprawnych – umowy zlecenia zawierane z własnymi pracownikami

Gdy do firmy przychodzi komorniczy tytuł egzekucyjny w celu zajęcia wynagrodzenia pracownika, pracodawca powinien sprawdzić, czy na podstawie otrzymanej korespondencji od komornika podlega egzekucji również wynagrodzenie z umowy zlecenia. Jeżeli komornik wzywa do potrącania z wypłat ze stosunku pracy, zarobek z umów cywilnoprawnych jest wolny od zajęcia. Egzekucja z wynagrodzenia niepracowniczego powinna przebiegać na podstawie odrębnego tytułu jako zajęcie wierzytelności. Komornik, żądając od pracodawcy zestawienia periodycznego wynagrodzenia dłużnika za pracę oraz oddzielnie jego dochodu ze wszystkich innych tytułów, jednocześnie otrzymuje od pracodawcy informacje o wszystkich tytułach wypłat, jakie dany dłużnik osiąga w tym konkretnym zakładzie pracy. W przypadku gdy pierwszy tytuł wykonawczy komornik przesłał do pracodawcy tylko w odniesieniu do wynagrodzenia za pracę, po otrzymaniu od pracodawcy informacji związanych z osiąganymi dochodami z umów cywilnoprawnych najczęściej obejmuje on egzekucją także dochód z umowy zlecenia.

W tym miejscu warto zadać sobie pytanie, jak dokonywać potrąceń, w sytuacji gdy dojdzie do łączenia etatu ze zleceniem u jednego pracodawcy? Część ekspertów uważa, że wtedy płaca należna za umowę zlecenia podlega zajęciu w całości. W ocenie jednak Ministerstwa Sprawiedliwości, w takich okolicznościach wydaje się, że ustalenie wysokości kwoty wolnej od potrąceń powinno nastąpić z uwzględnieniem całości uzyskiwanego przez zatrudnioną osobę dochodu zsumowanego z obu źródeł (z umowy o pracę i z umowy zlecenia). Niestety kwestii tej nie rozstrzygają przepisy, więc jej ostateczne wyjaśnienie może nastąpić dopiero w orzecznictwie sądowym.